Metacognitie & zelfregulerend leren ('leren leren') (*)

Wat is metacognitie en zelfregulerend leren?

Metacognitie en zelfregulatie doen leerlingen explicieter nadenken over hun leerproces. Vaak krijgen ze specifieke strategieën aangereikt om hun leerproces te kunnen plannen, sturen, monitoren en evalueren.

• Metacognitie is de vaardigheid van leerlingen om zich bewust te zijn van hun denken, erover te reflecteren en het te sturen.

• Zelfregulerende leerlingen passen metacognitieve strategieën toe op hun leerproces. Ze tonen hun zelfregulatie via het beheren van hun motivatie, gedachten en gedrag om hun doelen te bereiken, hun werk op te volgen en te reflecteren en evalueren van hun leerproces.

De studies focussen op het aanleren van metacognitieve strategieën aan leerlingen. Dit stimuleert de zelfstandigheid van de leerling. Leerkrachten hebben een belangrijke rol te spelen door expliciet strategieën voor metacognitie en zelfregulerend leren aan te leren of deze te modeleren. Daarnaast kunnen ze ook ondersteuning bieden om leerlingen te helpen om betere zelfregulerende studenten te worden.

Andere thema’s binnen deze Toolkit zijn gelinkt aan dit thema zijn Mondelinge taalvaardigheid, Strategieën voor begrijpend lezen en Coöperatief leren.

Belangrijke bevindingen 

• Het gemiddelde effect van inzetten op metacognitie (leren leren) en zelfregulatie is groot (+8 maanden leerwinst), maar het kan lastig zijn om dit effect ook echt te bereiken in de praktijk.

• Leerkrachten zouden moeten ondersteund worden om zowel expliciet metacognitieve strategieën aan te leren als om metacognitieve vaardigheden in lessen te bevorderen.

• De onderzoeksresultaten laten zien dat het effectief kan zijn dat leraren de leerlingen expliciet strategieën aanleren die hen helpen bij het plannen, monitoren en evalueren van bepaalde aspecten van hun leerproces. Studies tonen aan dat deze moeten aangeleerd en toegepast worden in het gewone curriculum eerder dan subtiel aangeleerd te krijgen in lessen rond ‘denkvaardigheden’.

• Leraren kunnen metacognitieve vaardigheden bij hun leerlingen bevorderen door hun denken te expliciteren. Bijvoorbeeld: leraren kunnen uitleggen wat ze denken en hoe ze het aanpakken als ze een antwoord willen geven op een examen of een wiskundig probleem opdelen in stappen. Of ze kunnen metacognitieve verwoordingen opnemen in hun lessen.

• In studies die veel effect aantonen, bleken leraren vaker expliciet metacognitieve vaardigheden te modeleren tijdens een taak. Bijvoorbeeld door samen een planning checklist op te stellen en uit te leggen hoe dit het leren ondersteunt. Een andere manier is door uit te spreken hoe ze zichzelf ondervragen om hun leerproces te evalueren.

• De evidentie suggereert dat redeneren, argumenteren en debateren bevorderen, helpt om metacognitie en zelfregulerend leren te ontwikkelen. Dat komt omdat het leerlingen aanmoedigt te reflecteren op hun leerproces, het leerproces van anderen en omdat het verbanden legt tussen verschillende onderwerpen. 

Hoe effectief is deze aanpak? 

Het gemiddelde effect van bezig zijn met metacognitieve en zelfregulerende strategieën is acht maanden extra leerwinst in een jaar tijd.

In studies die veel effect aantonen worden metacognitieve en zelfregulerende strategieën vooral toegepast op uitdagende taken gelinkt aan het curriculum.

Metacognitie en zelfregulerende strategieën kunnen effectief zijn wanneer ze worden aangeleerd bij groepswerken, zodat de leerlingen elkaar kunnen ondersteunen en hun denken kunnen expliciteren via gestructureerde discussie. De evidentie wijst wel uit dat deze samenwerking zorgvuldig gestructureerd moet verlopen wil ze effectief zijn.

Leerkrachten kunnen verschillende bronnen gebruiken om leerlingen te helpen om verbanden te leggen tussen concepten, opeenvolgende stappen te begrijpen en criteria voor succes te expliciteren. Voorbeelden hiervan zijn reflectievragen, kenniskaarten of leerfiches , praktijkvoorbeelden of succescriteria.

Achter het gemiddelde

• De impact is gelijkaardig in alle leeftijdsgroepen, zowel in kleuter-, lager als secundair onderwijs.

• Metacognitie en zelfregulatie zijn voor verschillende vakken ingezet en bleken vooral succesvol bij wiskunde, al is de leerwinst bij taal ook hoog.

• De evidentie suggereert dat inzetten op metacognitie en zelfregulerend leren effectief is zowel in de volledige klas, een kleine groep of bij één-op-één-begeleiding.

Onderwijsongelijkheid wegwerken 

Sommige studies suggereren dat leerlingen uit kansengroepen minder vaak gebruik maken van metacognitie en zelfregulatie tenzij ze deze strategieën expliciet aangeleerd krijgen maar het wijdere bewijs voor deze link is beperkt.

De onderzoeksevidentie suggereert dat studies met een groter aandeel leerlingen uit kansengroepen een hoge impact registreerden. Dat is veelbelovend in het toewerken naar het wegwerken van onderwijsongelijkheid. Verbeterde metacognitieve en zelfregulerende vaardigheden kunnen het leren bevorderen voor alle vakken én daarbuiten.

Hoe kan je dit toepassen in jouw leeromgeving?

Bij metacognitie en zelfregulatie gaat het erom dat leerlingen hun eigen leerstrategieën inplannen, monitoren en evalueren. Effectieve didactische methodes hiervoor zijn:

-        Expliciet strategieën voor metacognitie aanleren

-        Leerlingen aanmoedigen om doelen te stellen en voorkennis te activeren

-        het eigen denkproces uitspreken om voor te tonen hoe metacognitie werkt (modelling);

-        Leerlingen de kans geven om te reflecteren op hun sterke en zwakke punten en deze te monitoren, en om te bedenken hoe ze moeilijkheden kunnen overwinnen;

-        Bronnen aanbieden zoals instructies om zichzelf te ondervragen en criteria om zichzelf te evalueren

-        Redeneren en debateren aanmoedigen om reflecties en kennis te bevorderen en verbindingen te leggen tussen verschillende onderwerpen of vakken.

-        Voldoende uitdaging aanbieden zodat leerlingen effectieve strategieën ontwikkelen. Het mag tegelijk niet zo moeilijk worden dat ze het lastig vinden om een strategie toe te passen.

Methodes die metacognitie en zelfregulatie stimuleren, lijken het meest effectief wanneer ze in het lesprogramma van een school en voor verschillende vakken zijn geïntegreerd. Zo kan je bijvoorbeeld ondervraging aanleren door het toe te passen op schoolvakken zoals taal, geschiedenis of wetenschap.

De evidentie suggereert ook dat het effect van metacognitie en zelfregulerende strategieën wordt beïnvloed door het begrip van leraren over hoe je de metacognitieve kennis bij leerlingen ontwikkelt.

Er is ook enige evidentie dat leraren de theorie achter metacognitie en zelfregulatie zouden moeten begrijpen en dat scholen zouden moeten focussen op het ontwikkelen van een gemeenschappelijk begrip van metacognitie en zelfregulatie.

Hoeveel kost deze aanpak?

Onderstaande informatie is gebaseerd op internationale gegevens en geeft daarom slechts een indicatie van de kosten in Vlaanderen 

De kosten voor het werken rond metacognitieve en zelfregulerende vaardigheden worden over het algemeen ingeschat als zeer laag. De meeste kosten zijn voor professionalisering van de medewerkers: zij moeten immers inzicht krijgen in processen voor metacognitie en zelfregulatie om deze strategieën en vaardigheden goed te kunnen overbrengen op de leerlingen. Vaak gaat dit om opstartkosten om de aanpak in het lesprogramma te integreren.

De kosten kunnen oplopen omdat de kosten voor professionalisering variëren en omdat scholen ervoor kunnen kiezen om extra materialen aan te schaffen of medewerkers vorming en begeleiding aan te bieden op regelmatige basis.

Bij deze inschatting van de kosten wordt ervan uitgegaan dat scholen al betalen voor salarissen van de medewerkers, materialen en apparatuur en ruimtes om de lessen in te geven. Als deze noodzakelijke kosten nog niet werden gemaakt, zullen de totale kosten waarschijnlijk hoger uitvallen.

Metacognitie en zelfregulatie implementeren zal ook tijd vragen van de leraren omdat ze ook hun eigen begrip van metacognitieve en zelfregulerende processen moeten ontwikkelen om ze effectief te kunnen voordoen aan de leerlingen.

Hoe overtuigend is de evidentie?

De evidentie voor de effectiviteit van metacognitie en zelfregulerend leren is sterk. Er zijn 355 onderzoeken gevonden.

Houd rekening met het volgende over de onderzoeken in dit overzicht: een groot percentage van de onderzoeken is niet onafhankelijk beoordeeld. Evaluaties die zijn uitgevoerd door organisaties die betrokken zijn bij de aanpak, commerciële aanbieders bijvoorbeeld, laten vaak een groter effect zien. Dat kan het totale effect van de aanpak of methode beïnvloeden.

Net als bij andere onderzoeksreviews laat de Toolkit het gemiddelde effect van een aanpak zien, op basis van wetenschappelijk onderzoek. Het is belangrijk om naar je eigen context te kijken en te vertrouwen op je oordeel als professional wanneer je een aanpak wilt toepassen in jouw onderwijspraktijk.