Een actief taalbeleid in alle vakken: zo pakt Atheneum Geraardsbergen het aan

Lezen is niet voor alle leerlingen van Atheneum Geraardsbergen een vanzelfsprekende vaardigheid. Daarom werkt de school vanuit een evidence-informed aanpak aan een actief taalbeleid, voor álle vakken. Vanessa Denon, leraar Nederlands en Engels, vertelt hoe zij en haar collega’s dit aanpakken.

“Veel van onze leerlingen groeien op in een omgeving waar lezen niet vanzelfsprekend is en weinig of geen boeken zijn”, vertelt Vanessa. Bijkomend zijn er steeds meer leerlingen voor wie Nederlands de tweede taal is. Dat heeft gevolgen voor hun taalvaardigheid. “We merken steeds vaker dat leerlingen worstelen met taal, en dan vooral om de kern uit de teksten te halen.”

In de leraarskamer was de daling van taalvaardigheid steeds vaker onderwerp van gesprek en kreeg de vakgroep Nederlands te horen dat ze daar iets aan moesten doen. “Nee”, vindt Vanessa, “goed lezen doe je niet alleen bij Nederlands, maar in alle vakken.”

Professionele leergemeenschap taalbeleid

Om samen werk te maken van een actief taalbeleid startte de school vorig schooljaar met een professionele leergemeenschap (PLG) rond taalbeleid. Er is ook een taalbeleidscoördinator aangesteld, met taakuren om dit beleid daadwerkelijk van de grond te tillen. “Dat is heel belangrijk, want je hebt iemand nodig die het thema telkens weer onder de aandacht brengt”, aldus Vanessa.

Ook leerlingen worden hierin betrokken. Zij denken mee over hoe je leesmotivatie kunt aanzwengelen, fungeren als rolmodel en geven ze hun medeleerlingen boekentips. Wat klasgenoten aangeven, overtuigt immers meer dan wat leraren zeggen.

Twee pijlers

Op basis van inzichten uit onderzoek over effectief taalonderwijs koos de PLG voor twee pijlers: taalontwikkelend lesgeven en een actieve inzet op leesvaardigheid en leesmotivatie. Doel daarbij is dat leerlingen ontdekken dat goed kunnen lezen niet alleen op school een nuttige vaardigheid is, maar ook daarbuiten.

Via workshops door de taalbeleidscoördinator kregen de leerkrachten tips voor effectieve taaldidactiek: bijvoorbeeld vragen op verschillende denkniveaus stellen tijdens de les of leerlingen willekeurig te laten antwoorden, zodat uiteindelijk iedereen aan de beurt komt. Dit beleid wordt verdergezet met een sessie over taalontwikkelend lesgeven tijdens een pedagogische studiedag. Zo moet het taalbeleid steeds meer doorsijpelen in alle vakken en alle finaliteiten tot taalontwikkelend lesgeven bij alle leerkrachten routine is.

Leesvaardigheid en leesmotivatie worden geprikkeld door taal en lezen aandacht te geven in alle lessen, de schoolbibliotheek een centrale plaats te geven en boeken letterlijk tot bij de leerlingen te brengen. Met dank aan de leerlingen houtbewerking van Atheneum Geraardsbergen, die deze mobiele boekboxen gebouwd hebben. Of hoe werkelijk iedereen een rol kan spelen in een taalbeleid!

Effectieve taaldidactiek

De vakgroep Nederlands bezocht de inspiratiedag ‘Effectieve taaldidactiek’ georganiseerd door Universiteit Antwerpen en het Vlaams Talenplatform. Eén van de sleutels van effectieve taaldidactiek is interactie: zorg dat niet jij als leraar voortdurend aan het woord bent, maar stimuleer interactie met en tussen leerlingen. Bied verder in alle vakken rijke teksten aan en bespreek die samen.

Als basis voor het taalonderwijs ging Atheneum Geraardsbergen aan de slag met DENK!. Leesonderzoeker Thoni Houtveen ontwikkelde deze taalmethode waarin gerichte instructie en oefening in tekstbegrip, aandacht voor leesplezier en het werken met rijke teksten centraal staat. Een belangrijk inzicht uit Houtveens onderzoek is dat je leerlingen, zeker de taalzwakkere, expliciet moet aanleren hoe ze een tekst te lijf kunnen gaan.

”Dat deden we vroeger niet”, bekent Vanessa. “We gaven leerlingen een tekst als huiswerk mee in de verwachting dat ze die wel zouden lezen en voorbereiden. Dat was vaker niet dan wel het geval. Het bleek dat leerlingen niet wisten hoe ze aan zo’n tekst moeten beginnen. Dan  is het onze plicht als leerkracht om hen daarbij te helpen.’”

Een houding die past bij de leerlijn zelfregulerend leren binnen de school. Dat is ook niet iets wat leerlingen uit zichzelf kunnen. Je moet ze expliciet aanleren hoe ze hun eigen leerproces kunnen vormgeven.

Het uiteindelijke doel is dat actief en diep lezen een ingesleten gewoonte wordt. Eentje die leerlingen elke keer inzetten wanneer ze teksten lezen. “Eén leerling vertelde: ‘Mevrouw, ik heb die zes stappen ook gebruikt voor de cursus criminologie en dat heeft me echt geholpen’. Daarvoor doen we het natuurlijk!’’

Binnen de vakgroep Nederlands is inmiddels afgesproken dat iedereen de instructie in leesstrategieën op deze manier aanpakt. “Nieuwe collega’s begeleiden we bij deze aanpak, zodat iedereen het min of meer op dezelfde manier doet. Min of meer, want het werkt niet om leraren in een al te strak keurslijf te persen. “We zoeken nog naar het evenwicht tussen een algemene visie en ruimte voor autonomie van de leraar.”

Kleine ingrepen

De aandacht voor taal is ook bij de andere vakken nog volop in ontwikkeling. Het is namelijk niet altijd eenvoudig om alle leerkrachten mee te krijgen, vooral niet voor richtingen waar Nederlands niet op het lesrooster staat.

“Je onderwijspraktijk verbeteren is niet iets wat je van vandaag op morgen realiseert. Als je vernieuwing van bovenaf oplegt en te veel druk op het team zet, ontmoet je alleen maar weerstand. Leraren op de werkvloer moeten zelf gemotiveerd zijn om het anders aan te pakken.” Een belangrijke les die Vanessa andere scholen graag wil meegeven: “Begin klein. Ook met microstappen kan je grote resultaten boeken.”  

Bovendien kan je niet zomaar theorie één-op-één overhevelen naar de klas. “We doen ons best ons te baseren op wetenschappelijke inzichten, maar je moet altijd kijken hoe je dat precies vertaalt en aanpast naar jouw klaspraktijk: wat werkt bij jouw leerlingen?”, vertelt Vanessa. Een proces van uitproberen en aanpassen dus.

Om effecten van het nieuwe taalbeleid op schoolniveau aan te tonen is het nog te vroeg. Maar in haar eigen lessen ziet Vanessa wél al verschil. Haar leerlingen lezen beter én zijn gemotiveerder. Een van de geheimen van dit succes is dat ze leerlingen niet alleen meer begeleiding biedt, maar ook meer keuzevrijheid (cf. de behoefte aan ‘autonomie’ binnen de de zelfdeterminatietheorie van Ryan & Deci). “Ik toets nu op een andere, meer uitdagende manier. Bij een tekst maak ik vijftig vragen en leerlingen mogen zelf kiezen welke ze gaan beantwoorden als ze maar voldoende punten halen. Het mooie is: alvorens te kiezen, gaan leerlingen alle vijftig vragen langs en zo laat je ze stiekem al nadenken over de tekst.” Of ze laat leerlingen één uit drie rijke teksten kiezen voor hun taaltoets.  

Behalve de cijfers zijn ook de reacties van de leerlingen hoopgevend. “Leerlingen zeggen uit zichzelf tegen me: ‘Ik heb beter leren lezen, mevrouw. Ik vond het altijd heel moeilijk en nu vind ik dat ik er beter in word.’”  

Eigen aanpak binnen gedeeld kader

Voor de komende jaren hoopt Vanessa dat de diverse vakgroepen en finaliteiten nog meer gaan samenwerken rond taalbeleid en ervaringen en praktijken zullen uitwisselen, met autonomie voor de leraren:  “De pedagogische principes en leerdoelen moeten helder zijn, maar daarbinnen kan iedere leraar een eigen aanpak ontwikkelen.”Daarvoor is het belangrijk dat leraren van de schoolleiding voldoende ondersteuning in tijd en ruimte krijgen om te kunnen blijven werken aan beter taalonderwijs.

Leeslijst

• Kris van den Branden & Marieke Vanbuel, Taal op school. 75 vragen over taalbeleid in het secundair onderwijs. Pelckmans, 2023., 2023.

Dit boek is opgebouwd rondom leidende principes en vragen over taalonderwijs. De vragen gebruikten we om te bespreken waar wij op school tegenaan lopen als het om taal gaat, zoals onze leerlingpopulatie met veel jongeren uit taalzwakke gezinnen.

• Jonna Hebbrecht & Iris Vansteelandt, Van leerlingen lezers maken. Handboek voor krachtig leesonderwijs. LannooCampus, 2023.

“Dat boek biedt heel goed inzicht in het belang van leesmotivatie. Want ik kan mijn leerlingen duizenden leesstrategieën aanreiken, als ze niet willen lezen, zet dat weinig zoden aan de dijk.”

• Thoni Houtveen en Roel van Steensel (red.), De zeven pijlers van onderwijs in begrijpend lezen. Eburon, 2022 (Stichting Lezen Reeks, deel 35).

• Tim Surma ea, Wijze lessen. 12 bouwstenen voor effectieve didactiek. TBU, 2019.

Nuttige tips over bijvoorbeeld modeling en expliciete instructie.