Wat is het?
Strategieën voor begrijpend lezen zorgen ervoor dat leerlingen geschreven tekst begrijpen. Voorbeelden van zulke strategieën zijn: betekenis uit de context afleiden, tekst samenvatten of hoofdpunten aanwijzen, gebruiken van (visuele of verbale) hulpmiddelen om tekststructuur weer te geven, vragen stellen en hun eigen tekstbegrip monitoren en zelf problemen herkennen en oplossen (zie ook Metacognitie en zelfregulatie).
De strategieën worden vaak klassikaal onderwezen en dan per twee of in kleine groepen geoefend (zie ook Coöperatief leren).
Belangrijke bevindingen
Het effect van strategieën voor begrijpend lezen is gemiddeld groot (+6 maanden leerwinst). Samen met het technische leren lezen via een phonics-aanpak, is begrijpend lezen een cruciaal onderdeel van aanvankelijk leesonderwijs.
Het is belangrijk om teksten met een passende moeilijkheidsgraad uit te zoeken, genoeg achtergrond te geven om de vaardigheden te oefenen, een tekst te kiezen die de leerlingen interessant vinden en voldoende uitdaging te bieden om het leesbegrip te verbeteren.
Voordat je mogelijke oplossingen in kaart kunt brengen, moet je een goede inschatting kunnen maken van de aard van de leesproblemen. Dit geldt vooral voor oudere leerlingen die moeite hebben met lezen. Leerlingen kunnen moeite hebben met het decoderen van woorden, de structuur van de gebruikte taal of met de betekenis van bepaalde woorden. Dit kan per vak verschillen.
Er zijn allerlei nuttige aanpakken en methoden waarmee je goede resultaten kunt bereiken. Voor veel leerlingen is het belangrijk dat die expliciet en consistent worden ingezet.
Het is belangrijk dat leerlingen ook leren de strategieën voor begrijpend lezen toe te passen op leestaken in andere vakken, dus bij andere contexten en onderwerpen.
Hoe effectief is deze aanpak?
Het gemiddelde effect van strategieën voor begrijpend lezen is zes maanden extra leerwinst op een jaar tijd. Voor een effectieve aanpak moeten de activiteiten aansluiten bij het leesniveau van de leerlingen, en een passende, maar niet te grote, uitdaging vormen.
Veel van deze strategieën zijn goed te combineren met aanpakken als coöperatief leren en een phonics-aanpak, om de leesvaardigheid te ontwikkelen. Strategieën als ‘graphic organizers ‘ en ‘aandacht voor tekstkenmerken’ zijn waarschijnlijk vooral zinvol bij het lezen van verklarende of informatieve teksten.
Er zijn aanwijzingen dat digitale methoden kunnen bijdragen aan een beter leesbegrip, vooral als ze toegespitst zijn op toepassen en oefenen van specifieke leesstrategieën en vaardigheden, zoals zichzelf vragen stellen over de tekst. Kanttekening: er is relatief weinig onderzoek gedaan naar deze toepassing.
Het begeleiden van leerlingen met leesproblemen vereist waarschijnlijk een gecoördineerde aanpak, die bij alle vakken wordt toegepast. Daarbij is een combinatie van methoden gewenst, waaronder de ontwikkeling van fonemisch bewustzijn, begrijpend lezen en gesproken taal. Geen enkele aanpak is een wondermiddel en de keuze voor een bepaalde aanpak moet gestuurd worden door de redenen waarom een leerling leesproblemen heeft.
Achter het gemiddelde
Strategieën voor begrijpend lezen zijn effectief in zowel het lager onderwijs (+6 maanden leerwinst) als het secundair onderwijs (+7 maanden leerwinst), waarbij moet worden opgemerkt dat er meer onderzoek is gedaan in het lager onderwijs.
De focus ligt vooral op het lezen zelf binnen een les begrijpend lezen, maar strategieën voor begrijpend lezen kunnen net ook met succes ingezet worden bij andere vakken waarvoor het belangrijk is een tekst goed te kunnen lezen en begrijpen.
Vooral minder goed presterende leerlingen profiteren van duidelijke lessen in strategieën voor begrijpend lezen.
Er zijn aanwijzingen dat methoden die gebruikmaken van digitale technologie kunnen bijdragen aan een beter leesbegrip, vooral als die methoden zijn gericht op het toepassen en oefenen van specifieke leesstrategieën en vaardigheden, zoals jezelf vragen stellen over de tekst.
Kortere programma’s van maximaal tien weken lijken succesvoller te zijn. Er zijn echter ook voorbeelden van succesvolle langere programma’s.
Onderwijsongelijkheid wegwerken
Bij methodes gericht op begrijpend lezen krijgen leerlingen expliciet strategieën uitgelegd waarmee ze een geschreven tekst beter kunnen begrijpen. Veel leerlingen ontwikkelen zelf strategieën zonder tussenkomst van de leraar, en proberen lastige teksten met vallen en opstaan beter te begrijpen wat minder effectief kan zijn. We weten namelijk dat OKI-leerlingen gemiddeld minder vaak zelf boeken hebben of thuis met gezinsleden lezen en daarom misschien niet de vaardigheden verwerven die nodig zijn om lastige teksten te lezen en begrijpen.
Hoe kan je dit toepassen in jouw leeromgeving?
Strategieën voor begrijpend lezen werken via een aantal verschillende mechanismen, die allemaal gericht zijn op een verbetering van het tekstbegrip. Veelvoorkomende onderdelen zijn:
Een expliciete aanleren van strategieën voor begrijpend lezen;
Leerkrachten stellen vragen aan leerlingen, om ervoor te zorgen dat ze belangrijke stappen toepassen;
Samenvatten of hoofdpunten aanwijzen;
Metacognitieve gesprekken om het gebruik van strategieën voor te doen (modelling);
Gebruikmaken van (visuele of verbale) hulpmiddelen om tekststructuur weer te geven;
Leerlingen stellen vragen aan medeleerlingen en aan zichzelf om de strategieën te oefenen (zoals wederzijds vragen stellen);
Leerlingen monitoren hun eigen tekstbegrip en stellen zelf vast wat ze lastig vinden.
Methodes die gericht zijn op het ontwikkelen van strategieën voor begrijpend lezen, worden doorgaans gedurende een periode van drie maanden tot een heel schooljaar toegepast. Soms gebeurt dit klassikaal door leerkrachten en soms in kleinere groepen. Het is belangrijk dat dezelfde strategieën binnen alle vakken gebruikt worden om zo transfer mogelijk te maken.
Uit onderzoek komt naar voren dat strategieën voor begrijpend lezen moeten worden afgestemd op het leesniveau van de leerling. Daarom moeten leerkrachten dit niveau goed kunnen beoordelen en weten welke strategieën en materialen ze kunnen inzetten. Daar moeten ze in getraind worden.
Hoeveel kosten strategieën voor begrijpend lezen?
Onderstaande informatie is gebaseerd op internationale gegevens en geeft daarom slechts een indicatie van de kosten in Vlaanderen
De gemiddelde kosten voor het toepassen van Strategieën voor begrijpend lezen toepassen, kost zeer weinig. Vooral boeken, leermiddelen en professionalisering van leerkrachten dragen bij aan de kosten. Dit zijn grotendeels opstartkosten die moeten worden betaald in het eerste jaar dat de aanpak wordt uitgevoerd. De kost kan variëren van zeer laag tot laag omdat de kosten van beschikbare programma’s kunnen variëren en scholen ervoor kunnen kiezen om medewerkers op regelmatige professionalisering en begeleiding aan te bieden.
Vergeleken met andere aanpakken, vraagt lesgeven in strategieën voor begrijpend lezen een gematigde hoeveelheid tijd van de medewerkers. Schoolleiders moeten niet alleen kijken naar tijd en kosten, maar ook nadenken over hoe ze met heel het team er voor kunnen zorgen dat leerkrachten leren om specifieke strategieën in te zetten voor de behoeften van de leerlingen, en teksten te gebruiken die de juiste moeilijkheidsgraad hebben.
Hoe overtuigend is de evidentie?
De evidentie voor strategieën voor begrijpend lezen is sterk. Er werden 141 onderzoeken gevonden die voldeden aan de criteria voor opname in de Toolkit.
Houd rekening met het volgende over de onderzoeken in dit overzicht:
Een groot percentage van de studies is niet onafhankelijk geëvalueerd.
Evaluaties die zijn uitgevoerd door organisaties die betrokken zijn bij de aanpak, commerciële aanbieders bijvoorbeeld, laten vaak een groter effect zien. Dat kan het totale effect van de aanpak beïnvloeden.
Net als bij andere onderzoeksreviews laat de Toolkit het gemiddelde effect van een aanpak zien, op basis van wetenschappelijk onderzoek. Het is belangrijk om naar je eigen context te kijken en te vertrouwen op je oordeel als professional wanneer je een aanpak wilt toepassen in jouw onderwijspraktijk.