Wat wordt bedoeld met coöperatief leren?
Coöperatief leren houdt in dat leerlingen bij activiteiten of leertaken met elkaar samenwerken in groepjes die klein genoeg zijn om iedereen aan bod te laten komen. De leerlingen kunnen binnen hun groep aan afzonderlijke taken werken die bijdragen aan een gezamenlijk resultaat, of samenwerken aan een gedeelde taak. Dit is niet hetzelfde als ongestructureerd groepswerk waarbij er onduidelijke verwachtingen zijn qua taakverdeling of bijdragen tot een eindproduct.
Bij sommige vormen van coöperatieve werkvormen concurreren duo’s, groepen of teams van gemengde samenstelling met elkaar om een effectievere samenwerking te stimuleren.
Er zijn diverse werkwijzen voor coöperatief leren, met veel variatie in de opzet en taakverdeling. Leren van en met medeleerlingen (‘peer tutoring’) kan ook als vorm van samenwerkend leren worden gezien, maar wordt in deze Toolkit als aparte aanpak behandeld.
Belangrijke bevindingen
Coöperatief leren heeft gemiddeld een positief effect en kan een kosteneffectieve aanpak zijn voor het verbeteren van leerprestaties.
Samenwerken gaat niet automatisch: leerlingen hebben daar ondersteuning bij nodig en moeten ermee oefenen. Professionalisering van medewerkers kan bijdragen aan het effectief inzetten van samenwerkend leren.
De taken en activiteiten moeten zorgvuldig worden ontworpen, zodat de samenwerking effectief en efficiënt verloopt. Zo niet zullen sommige leerlingen moeite hebben met samenwerken of proberen het werk in hun eentje te doen. Het is belangrijk dat alle leerlingen tijdens de samenwerking gestimuleerd worden om te praten en hun gedachten onder woorden te brengen, zodat ze optimaal kunnen profiteren van de samenwerking.
Competitie tussen groepen kan een middel zijn om leerlingen effectiever te laten samenwerken. Een te grote nadruk op competitie kan er echter toe leiden dat de leerlingen vooral willen winnen en te weinig gericht zijn op het leren.
Bij de meest veelbelovende aanpakken voor samenwerkend leren bestaat de groep uit 3 tot 5 leerlingen die werken aan een gezamenlijk resultaat of doel.
Hoe effectief is deze aanpak?
Het effect van samenwerkend leren is steeds positief. Leerlingen boeken gemiddeld vijf maanden extra leerwinst in een schooljaar. De mate waarin deze aanpak effectief is, verschilt echter. Het is dus belangrijk om goed naar de optimale voorwaarden voor het inzetten ervan te kijken.
Er bestaan veel verschillende coöperatieve werkvormen. Opdat een samenwerking het beoogde effect heeft, moet er meer gebeuren dan een paar leerlingen bij elkaar zetten en die als duo of groep te laten werken. Een gestructureerde aanpak met zorgvuldig omschreven taken levert de grootste winst op.
Uit sommige resultaten blijkt dat de samenwerking kan worden versterkt door competitie tussen groepen, maar dat is niet per se noodzakelijk. De keerzijde kan zijn dat leerlingen zich vooral op het wedstrijdelement richten en minder op het leerdoel. De meeste werkwijzen die een positief effect opleveren, stimuleren gesprek en interactie tussen leerlingen.
De onderzoeksresultaten laten zien dat een groep van 3 tot 5 leerlingen het meest effectief is voor samenwerkend leren. Het positieve effect is kleiner als in tweetallen wordt gewerkt of in groepen van meer dan vijf leerlingen. Er is ook enig bewijs dat samenwerkend leren vooral veelbelovend is bij onderwijs in de natuurwetenschappelijke vakken.
Achter het gemiddelde
De effecten van samenwerkend leren zijn iets groter in het secundair onderwijs (+6 maanden leerwinst) dan in het lager onderwijs (+5 maanden leerwinst).
Het effect van samenwerkend leren is iets kleiner voor lezen en schrijven (+3 maanden leerwinst) dan voor rekenen/wiskunde (+5 maanden leerwinst) en de natuurwetenschappelijke vakken (+10 maanden leerwinst).
Kleine groepjes van 3 tot 5 leerlingen die verantwoordelijk zijn voor een gezamenlijk resultaat lijkt de meest succesvolle opzet te zijn.
Onderzoeken waarin samenwerkend leren door middel van digitale technologie werd onderzocht, lieten een kleiner effect zien (+3 maanden leerwinst).
Onderwijsongelijkheid wegwerken
Er is beperkte evidentie voor een verschillend effect op leerlingen uit kansengroepen.
Voor leerlingen met leervertraging is er enige evidentie dat samenwerkend leren hun ten goede komt.
Dankzij de steun van en gesprekken met klasgenoten tijdens het samenwerken kunnen deze leerlingen hun gedachten verwoorden, kennis en vaardigheden delen en misvattingen op te sporen en aan te pakken.
Om ervoor te zorgen dat deze minder goed presterende leerlingen zowel betrokken zijn, uitgedaagd worden en met succes kunnen leren, is het cruciaal dat dit samenwerkend leren wordt ondersteund via goed gestructureerde en zorgvuldig ontworpen leeractiviteiten.
Als het samenwerkend leren inhoudt dat enkel de goed presterende leerlingen problemen oplossen zonder hun klasgenoten de kans te geven om bij te dragen, zullen de bestaande niveauverschillen waarschijnlijk alleen maar groter worden.
Hoe kan je dit toepassen in jouw leeromgeving?
Er bestaan veel verschillende theorieën over hoe samenwerkend leren een positief effect kan hebben op de leerprestaties. Door samenwerking ontwikkelen leerlingen vaardigheden op het gebied van uitleggen, demonstreren, problemen oplossen en metacognitie. Leerlingen kunnen er ook baat bij hebben als ze moeilijke opdrachten samen met anderen kunnen doen. Bij samenwerkend leren is het belangrijk dat scholen toezien op het volgende:
Alle leerlingen, en vooral minder goed presterende leerlingen, krijgen de ondersteuning die ze nodig hebben om te kunnen meedoen;
Er is goed nagedacht over de indeling in duo’s en groepjes;
Leraren stimuleren een goede werkwijze voor het samenwerken. Ze laten bijvoorbeeld zien hoe je discussieert op een manier die tot een productieve samenwerking leidt. Ze begeleiden met andere woorden ook het proces van samenwerken en modelleren dit en sturen bij waar nodig;
Leraren monitoren de samenwerkingsactiviteiten zorgvuldig en helpen leerlingen die er moeite mee hebben of niet meedoen.
De opdracht is helder en eenduidig ontworpen, met duidelijke verwachtingen tegenover het eindproduct en de manier van samenwerking.
Op het gebied van samenwerkend leren bestaan veel verschillende werkwijzen. Deze kunnen op uiteenlopende manieren georganiseerd worden, met verschillende taken, voor verschillende vakken. Niet alle toegepaste werkwijzen voor samenwerkend leren zijn onderzocht. Het is dus belangrijk om nieuwe initiatieven op dit gebied goed te evalueren. Om maximaal rendement uit deze aanpak te halen en het effect van de verschillende werkwijzen te monitoren is professionalisering van leraren waarschijnlijk een vereiste.
Hoeveel kost deze aanpak?
Onderstaande informatie is gebaseerd op internationale gegevens en geeft daarom slechts een indicatie van de kosten in Vlaanderen
De gemiddelde kosten voor samenwerkend leren zijn naar verwachting zeer laag, waarbij de kosten voor de school voornamelijk zitten in de professionalisering van leraren en de aanschaf van eventuele middelen. Als klassikale aanpak vraagt samenwerkend leren bovendien niet veel tijd van onderwijsprofessionals voor planning en monitoring, vergeleken met andere methodes.
Beleidsteams en directies moeten niet alleen kijken naar tijd en kosten, maar ook bedenken hoe ze de effectiviteit van samenwerkend leren kunnen maximaliseren door leraren training aan te bieden, zodat zij de leerlingen goed ontworpen taken kunnen aanbieden. Ook moet zorgvuldig worden gemeten wat het effect van de aanpak is op minder goed presterende leerlingen.
Hoe overtuigend is de evidentie?
De bewijskracht voor de effectiviteit van samenwerkend leren is beperkt. Er werden 212 studies gevonden die voldeden aan de criteria voor opname in de Toolkit. Hou rekening met het volgende over de onderzoeken in dit overzicht:
Een klein percentage van de onderzoeken is recent uitgevoerd. Dat kan betekenen dat het onderzoek niet representatief is voor de huidige praktijk.
Een groot percentage van de onderzoeken is niet onafhankelijk geëvalueerd. Evaluaties die zijn uitgevoerd door organisaties die betrokken zijn bij de aanpak, commerciële aanbieders bijvoorbeeld, laten vaak een groter effect zien. Dat kan het totale effect van de aanpak beïnvloeden.
De resultaten voor dit onderwerp laten een grote variatie zien, waarvoor geen verklaring is. Alle reviews laten enige variatie in de resultaten zien. Daarom is het belangrijk om achter het gemiddelde te kijken. Onverklaarde variatie (of heterogeniteit) maakt de resultaten onzekerder. We hebben deze onzekerheid niet kunnen wegnemen door te onderzoeken in hoeverre de context, de methodologie of de benadering invloed heeft op het effect.
Net als bij andere onderzoeksreviews laat de Toolkit het gemiddelde effect van een aanpak zien, op basis van wetenschappelijk onderzoek. Het is belangrijk om naar je eigen context te kijken en te vertrouwen op je oordeel als professional wanneer je een aanpak wilt toepassen in jouw onderwijspraktijk.