Wat is metacognitie en zelfregulerend leren?
Metacognitie en zelfregulatie doen leerlingen explicieter nadenken over hun leerproces. Vaak krijgen ze specifieke strategieën aangereikt om hun leerproces te kunnen plannen, sturen, monitoren en evalueren.
De aanpak is doorgaans zo ingericht dat leerlingen een repertoire aan strategieën aangeleerd krijgen en dat ze de beste strategie voor een bepaalde leertaak leren selecteren.
Zelfregulerend leren kan in drie hoofdcategorieën worden onderverdeeld:
Cognitie - het mentale proces van weten, begrijpen en leren;
Metacognitie - vaak omschreven als ‘leren leren’;
Motivatie - de bereidheid om onze (meta)cognitieve vaardigheden in te zetten.
Belangrijke bevindingen
Het effect van inzetten op metacognitie (leren leren) en zelfregulerend leren is potentieel groot (+7 maanden leerwinst), maar het kan lastig zijn om dit effect ook echt te bereiken in de praktijk. Het vereist dat leerlingen meer verantwoordelijkheid nemen voor hun leerproces en inzicht ontwikkelen in wat ze nodig hebben om goed te kunnen presteren.
De onderzoeksresultaten laten zien dat het effectief kan zijn dat leraren de leerlingen expliciet strategieën aanleren die hen helpen bij het plannen, monitoren en evalueren van bepaalde aspecten van hun leerproces.
Deze aanpak heeft het meeste effect bij toepassing op moeilijke taken die deel uitmaken van de normale leerstof.
Leraren kunnen laten zien hoe je metacognitieve en zelfregulerende strategieën effectief inzet door hun eigen denkprocessen aan de leerlingen voor te doen (modelling). Ze kunnen bijvoorbeeld vertellen hoe ze als expert denken als ze een tekst interpreteren of een wiskundeopdracht maken. Daarnaast kunnen ze gesprekken over metacognitie stimuleren, gerelateerd aan het doel van de les.
Door scholing kunnen leraren zelf voldoende achtergrondkennis opbouwen over hoe metacognitie en zelfregulatie stimuleren werkt, leren hoe ze deze strategieën kunnen overbrengen op hun leerlingen.
Hoe effectief is deze aanpak?
Het gemiddelde effect van bezig zijn met leren leren en zelfregulatie is zeven maanden extra leerwinst in een jaar tijd.
Dit blijkt vooral effectief als daarbij in groepen wordt samengewerkt, zodat leerlingen elkaar kunnen helpen en tijdens gesprekken hun gedachten onder woorden kunnen brengen.
Achter het gemiddelde
Onderzoek naar leerlingen in het lager onderwijs laat een groter effect zien (+8 maanden leerwinst) dan onderzoek naar leerlingen in het secundair onderwijs (+7 maanden leerwinst).
Metacognitie en zelfregulerend leren zijn voor verschillende vakken ingezet en bleken vooral succesvol bij wiskunde en de wetenschappelijke vakken.
Onderzoek waarbij digitale technologie werd ingezet, zoals intelligent tutoring systems die werken op basis van scaffolding, laat zeer grote effecten op de leerprestaties zien. Nederlandstalige versies van dit soort software is vooralsnog minder ingeburgerd.
Onderwijsongelijkheid wegwerken
Er is enige evidentie dat leerlingen uit kansengroepen minder vaak gebruik maken van metacognitieve en zelfregulerende strategieën als ze deze niet expliciet krijgen aangeleerd. Het expliciet uitleggen van deze strategieën kan leerlingen stimuleren om deze vaardigheden te oefenen en in de toekomst vaker te gebruiken. Met expliciete uitleg en feedback vergroot de kans dat leerlingen deze strategieën vaker zelfstandig toepassen en het een gewoonte wordt. Ze leren hun eigen leerproces te sturen en kunnen problemen waar ze tegenaan lopen in het vervolg zelf overwinnen.
Hoe kan je dit toepassen in jouw leeromgeving?
Bij metacognitie en zelfregulerend leren gaat het erom dat leerlingen hun eigen leerstrategieën monitoren en evalueren. De volgende elementen lijken onmisbaar te zijn voor een succesvolle aanpak:
Een expliciete uitleg van strategieën voor metacognitie;
Leerkrachten leggen aan de hand van hun eigen denkproces uit hoe metacognitie werkt (modelling);
Leerlingen krijgen de gelegenheid om te reflecteren op hun sterke en zwakke punten en deze te monitoren, en om te bedenken hoe ze moeilijkheden kunnen overwinnen;
Leerlingen krijgen genoeg uitdagingen aangeboden om effectieve strategieën te ontwikkelen. Het mag tegelijk niet zo moeilijk worden dat ze het lastig vinden om een strategie toe te passen.
Methodes die metacognitie en zelfregulatie stimuleren, zijn het meest effectief wanneer ze in het lesprogramma van een school en voor verschillende vakken zijn geïntegreerd.
Metacognitieve strategieën aanleren om zelf een opstel bij geschiedenis te evalueren zal anders blijken te zijn dan het aanleren van strategieën die een leerling zal gebruiken om zijn methodes voor het oplossen van een wiskundeprobleem te beoordelen.
Hoeveel kost deze aanpak?
Onderstaande informatie is gebaseerd op internationale gegevens en geeft daarom slechts een indicatie van de kosten in Vlaanderen
De kosten voor het werken rond metacognitieve en zelfregulerende vaardigheden worden over het algemeen ingeschat als zeer laag. De meeste kosten zijn voor professionalisering van de medewerkers: zij moeten immers inzicht krijgen in processen voor metacognitie en zelfregulatie om deze strategieën en vaardigheden goed te kunnen overbrengen op de leerlingen. Vaak gaat dit om opstartkosten om de aanpak in het lesprogramma te integreren.
De kosten kunnen oplopen omdat de kosten voor professionalisering variëren en omdat scholen ervoor kunnen kiezen om extra materialen aan te schaffen of medewerkers vorming en begeleiding aan te bieden op regelmatige basis. Uit onderzoeksresultaten blijkt dat de effectiviteit van de aanpak wordt beïnvloed door de mate waarin leraren begrijpen hoe ze de metacognitieve vaardigheden van leerlingen kunnen ontwikkelen.
Bij deze inschatting van de kosten wordt ervan uitgegaan dat scholen al betalen voor salarissen van de medewerkers, materialen en apparatuur en ruimtes om de lessen in te geven. Als deze noodzakelijke kosten nog niet werden gemaakt, zullen de totale kosten waarschijnlijk hoger uitvallen.
Beleidsteams en directeurs moeten niet alleen kijken naar tijd en kosten, maar ook bedenken hoe ze strategieën voor leren leren en zelfregulatie optimaal kunnen toepassen door leraren te helpen deze aanpak in de praktijk te brengen. Tegelijkertijd moeten scholen voorkomen dat ze leraren die onzeker zijn over hun kennis van deze strategieën en ze niet durven toe te passen, van zich vervreemden.
Hoe overtuigend is de evidentie?
De evidentie voor de effectiviteit van metacognitie en zelfregulerend leren is sterk. Er zijn 246 onderzoeken gevonden.
Houd rekening met het volgende over de onderzoeken in dit overzicht: een groot percentage van de onderzoeken is niet onafhankelijk beoordeeld. Evaluaties die zijn uitgevoerd door organisaties die betrokken zijn bij de aanpak, commerciële aanbieders bijvoorbeeld, laten vaak een groter effect zien. Dat kan het totale effect van de aanpak of methode beïnvloeden.
Net als bij andere onderzoeksreviews laat de Toolkit het gemiddelde effect van een aanpak zien, op basis van wetenschappelijk onderzoek. Het is belangrijk om naar je eigen context te kijken en te vertrouwen op je oordeel als professional wanneer je een aanpak wilt toepassen in jouw onderwijspraktijk.
