Wat is een phonics-aanpak?
Een phonics-aanpak brengt kinderen bepaalde aspecten van leesvaardigheid bij door ze systematisch te leren wat de koppeling is tussen geschreven symbolen en klanken. Het gaat daarbij om het horen, herkennen en gebruiken van klanken (fonemen) en klankpatronen voor het lezen van geschreven taal. Het doel ervan is leerlingen systematisch te leren wat de relatie is tussen deze klanken en de geschreven tekens (grafemen), waarmee deze klanken worden weergegeven. Een phonics-aanpak leert kinderen nieuwe woorden te ontcijferen door ze op te delen in klanken (‘hakken en plakken’) en de klank-spellingpatronen te combineren.
Belangrijke bevindingen
Een phonics-aanpak, een expliciete en systematische instructie (al dan niet in spelvorm) gericht op de ontwikkeling van fonemisch bewustzijn en letterkennis, heeft gemiddeld een positief effect (+5 maanden leerwinst), gebaseerd op zeer sterk bewijs en speelt een belangrijke rol in de ontwikkeling van de beginnende leesvaardigheid. Dit is vooral zo bij leerlingen uit kansengroepen en bij leerlingen met een verhoogd risico op het ontwikkelen van leesproblemen.
Een phonics-aanpak moet expliciet en systematisch gebeuren, zodat kinderen goed leren om verbanden te leggen tussen de klankpatronen van woorden en hoe je die woorden schrijft.
Het onderwijzen van een phonics-aanpak moet goed worden afgestemd op het niveau van de leerlingen, rekening houdend met de ontwikkeling van hun kennis van letterklanken en -patronen (grafemen) en hun fonemisch bewustzijn. Dit laatste is het besef dat woorden uit afzonderlijke klanken zijn opgebouwd en dat die klanken gekoppeld kunnen worden aan geschreven letters of lettercombinaties.
Leesmethodes die gebaseerd zijn op een phonics-aanpak verbeteren de technische leesvaardigheid, maar daarmee niet noodzakelijk het leesbegrip. Het is belangrijk dat kinderen op alle aspecten van leesvaardigheid vooruitgang boeken, waaronder de ontwikkeling van hun woordenschat, begrip en spelling. Deze moeten ook expliciet aan bod komen.
Hoe effectief is deze aanpak?
Het gemiddelde effect van dergelijke methodes voor het ontwikkelen van fonemisch bewustzijn en technisch leren lezen is ongeveer vijf maanden leerwinst in een jaar tijd.
Uit onderzoek blijkt dat het ontwikkelen van een phonics-aanpak is zeer effectief voor jonge, beginnende lezers (4 tot 7 jaar). Deze aanpak is gemiddeld effectiever dan andere methodes voor het eerste leesonderwijs (zoals de globale leesmethode of op het alfabet gerichte methoden). Het is wel belangrijk te benadrukken dat een phonics-aanpak meestal deel uitmaakt van een rijk taalaanbod voor jonge lezers en daarmee slechts een van de schakels van een succesvolle lees- en schrijfmethode is.
Een phonics-aanpak is bij oudere lezers minder onderzocht maar er bestaat evidentie dat gebruik van deze methode ook bij hen een positief effect kan hebben.
Voor iedere leesaanpak geldt dat zorgvuldig vastgesteld moet worden welke problemen de leerling precies ondervindt, ongeacht diens leeftijd. Voor een oudere leerling die moeite heeft met het ontcijferen van woorden, is het ontwikkelen van een phonics-aanpak zeker ook een geschikte aanpak. Voor lezers die moeite hebben met woordenschat of begrip is een andere methode wellicht geschikter.
Achter het gemiddelde
Het merendeel van de onderzoeken is uitgevoerd in het basisonderwijs, maar er is ook een aantal succesvolle onderzoeken uitgevoerd met leerlingen in het secundair onderwijs, waarvan het totale effect vergelijkbaar is (+5 maanden leerwinst).
In het meeste onderzoek naar de ontwikkeling van phonics-aanpak werd onderzoek gedaan naar intensieve begeleiding in kleine groepen of een-op-een, met de bedoeling leerlingen te helpen achterstanden op hun leeftijdsgenoten in te lopen. Het effect is iets groter (+5 maanden leerwinst) wanneer leerlingen een-op-een-begeleiding krijgen dan bij begeleiding in kleine groepen (+4 maanden leerwinst), maar dit moet worden afgezet tegen het aantal leerlingen dat deze begeleiding kan krijgen.
Methoden die gebruik maken van digitale technologie hebben over het algemeen minder effect dan directe begeleiding van een leraar of zorgleerkracht. Onderzoek waarin werd gekeken naar intensieve begeleiding door onderwijsassistenten liet een iets kleiner totaaleffect zien (+4 maanden leerwinst) dan aanpakken waarbij leerkrachten werden ingezet. Dit geeft aan hoe belangrijk opleiding en begeleiding zijn voor aanpakken georganiseerd door onderwijsassistenten.
Synthetische fonetiek heeft gemiddeld genomen een groter effect dan analytische fonetiek.
Er is wereldwijd onderzoek gedaan in zeven landen, vooral in Engelssprekende landen. Het onderzoek dat is uitgevoerd buiten de Verenigde Staten laat vaak een groter effect zien.
Onderwijsongelijkheid wegwerken
Uit onderzoek blijkt dat voor leerlingen uit kansengroepen de positieve effecten van methoden voor een phonics-aanpak doorgaans vergelijkbaar of iets groter zijn dan voor andere groepen leerlingen. Dat is waarschijnlijk te danken aan de expliciete instructie en intensieve begeleiding.
Het is mogelijk dat het fonemisch bewustzijn zich bij sommige leerlingen uit kansengroepen langzamer ontwikkelt dan bij andere leerlingen, omdat er thuis minder woorden worden gesproken en minder boeken worden gelezen. Leerlingen die met deze hindernissen te maken hebben, kunnen met een gerichte aanpak voor het ontwikkelen van phonics-aanpak daarom sneller vooruitgang boeken.
Hoe kan je dit toepassen in jouw leeromgeving?
Het doel van een phonics-aanpak is om de woordherkenning en spellingsvaardigheid van leerlingen snel te ontwikkelen. Dit doe je door ze fonemen (de kleinste eenheid in gesproken taal) te leren horen, herkennen en manipuleren, en ze te leren wat de relatie is tussen fonemen en de grafemen (geschreven letters of combinaties van letters) die deze fonemen weergeven.
Succesvol toepassen van aanpakken voor phonics-aanpak vereist onder andere het volgende:
Een systematische aanpak waarmee leerlingen expliciet een uitgebreide set relaties tussen letters en klanken leren, in een georganiseerde volgorde;
Opgeleide onderwijsprofessionals die beschikken over de noodzakelijke kennis en inzichten voor taalontwikkeling;
Zorgvuldig vooruitgang monitoren om ervoor te zorgen dat de aanpak responsief is en extra begeleiding biedt waar dat nodig is;
Zorgvuldig aanpassingen aan systematische programma’s die het effect kunnen verminderen afwegen.
Bij goede toepassing van fonemische programma’s houdt ook rekening met andere aspecten van de leesvaardigheid van de leerlingen, bijvoorbeeld of ze moeite hebben met andere aspecten dan het decoderen. Hiervoor kan een andere aanpak nodig zijn, zoals expliciet onderwijs in technieken voor begrijpend lezen.
Wanneer een phonics-aanpak wordt ingezet voor specifieke leerlingen, zijn regelmatige sessies (tot vier keer per week) van ongeveer een half uur gedurende twaalf weken het meest effectief.
Hoeveel kost deze aanpak?
Onderstaande informatie is gebaseerd op internationale gegevens en geeft daarom slechts een indicatie van de kosten in Vlaanderen
Over het algemeen worden de mediaankosten voor het invoeren van een phonics-aanpak als zeer laag ingeschat. Bij de kosten voor deze aanpak gaat het vooral om kosten voor speciale materialen en professionalisering van leerkrachten. Dit zijn grotendeels opstartkosten die moeten worden betaald in het eerste jaar dat de aanpak wordt uitgevoerd.
De kosten kunnen oplopen tot laag, omdat de prijzen van beschikbare programma’s kunnen variëren. Ook kunnen scholen ervoor kiezen om medewerkers op regelmatige basis professionalisering en begeleiding aan te bieden. Uit onderzoek komt naar voren dat de effectiviteit van een phonics-aanpak verband houdt met het leesniveau van de leerling. Daarom is het belangrijk dat leraren worden opgeleid om het leesniveau goed te kunnen beoordelen en om te leren welke methodes en materialen ze kunnen inzetten.
Bij deze geschatte kosten wordt ervan uitgegaan dat scholen al betalen voor salarissen van de medewerkers, lokalen hebben om de lessen in te geven en basismaterialen voor medewerkers en leerlingen. Als deze noodzakelijke kosten nog niet zijn gemaakt, zullen de totale kosten waarschijnlijk hoger uitvallen.
Hoe overtuigend is de evidentie?
De evidentie voor de effectiviteit van aanpakken gericht op phonics-aanpak is zeer sterk. Er werden 121 onderzoeken gevonden die voldeden aan de criteria voor opname in de Toolkit.
Net als bij andere onderzoeksreviews laat de Toolkit het gemiddelde effect van een aanpak zien, op basis van wetenschappelijk onderzoek. Het is belangrijk om naar je eigen context te kijken en te vertrouwen op je oordeel als professional wanneer je een aanpak wilt toepassen in jouw onderwijspraktijk.