Wat is spelend leren?
Spelend leren is een activiteit van kleuters die ze op hun eentje of in groep kunnen ondernemen en die verschillende cognitieve en fysieke spelelementen kan bevatten. Het verband met de inhoud van deze activiteiten of de rol van andere kinderen en volwassenen kan erg verschillen.
Spelend leren is een kernonderdeel van het kleuteronderwijs, en kan potentieel positieve effecten hebben op lichamelijke ontwikkeling, sociale en expressieve vaardigheden. In deze toolkit wordt echter enkel het effect van spelend leren op leerprestaties bekeken.
Spelend leren gebeurt in verschillende omgevingen: binnen en buiten, thuis en op school. Aan de ene kant van het spectrum bevindt zich het vrije spel, waarbij het kind zelf het spel begint en voortzet. Volwassenen hebben in vrij spel vooral een ondersteunende rol en voorzien ruimte en speelmateriaal om leren te stimuleren en spelen te ondersteunen. Bij interactie met de spelende kleuter heeft de volwassene een bepaalde intentie en een duidelijk doel voor ogen, maar het kind neemt de leiding en stuurt de activiteit.
In het midden van het spectrum bevindt zich het begeleide spel, met enige mate van betrokkenheid van een volwassene. Een voorbeeld hiervan is een groep kinderen die samen 'doen alsof', waarbij de volwassene een scenario bedenkt om het spel en het gesprek in een nieuwe richting te leiden.
Aan het andere uiteinde van het spectrum bevinden zich activiteiten die worden gestuurd door een kleuterleerkracht of pedagogische medewerkers, bijvoorbeeld een spel met regels of duidelijk gestructureerde activiteiten.
Sommige voorbeelden van spelend leren kunnen overlappen met methodes voor zelfregulatie of sociaal-emotioneel leren. Er bestaan ook methodes voor spelend leren als doel hebben om sociale, emotionele of gedragsontwikkeling bij kleuters te stimuleren. Deze methodes zijn specifiek gericht op verbetering van sociale en cognitieve vaardigheden door kinderen te helpen leren hoe ze moeten spelen.
Belangrijke bevindingen
Methodes voor spelend leren hebben een middelgroot positief effect (+ vier maanden) op de leerresultaten, maar de bewijskracht is zeer beperkt.
Spelend leren omvat een breed scala aan activiteiten in een groot aantal verschillende omgevingen, variërend van begeleid spel tot vrij spel. Er is meer onderzoek gedaan naar spel onder begeleiding van een kleuterleerkracht dan naar andere types spelend leren.
Voor ontluikende geletterdheid als gecijferdheid werden gelijkaardige effecten vastgesteld.
Bij spelend leren zonder begeleiding werden wisselende effecten vastgesteld. Samen met het beperkte bewijs, is duidelijk dat meer onderzoek nodig is om te weten te komen welk effecten verschillende types vrij spel hebben.
Welk effect heeft spelend leren?
De evidentie voor spelend leren is niet sterk of consistent, maar wijst wel op een verband tussen spelen en leerprestaties. Uit studies die het effect van spelend leren meten blijkt dat spelend leren gemiddeld 4 maanden leerwinst oplevert. De effecten laten echter een grote variatie zien, wat aangeeft dat er op dit gebied aanvullend en kwalitatief hoogstaand onderzoek nodig is.
Spelend leren heeft positieve effecten voor ontluikende taal- en rekenvaardigheid, en andere cognitieve resultaten. Spelend leren kan een aanzienlijk positief effect hebben op kinderen met sociale, emotionele of leerproblemen.
Achter het gemiddelde
Voor verschillende vormen van spelend leren zijn positieve effecten te vinden, maar het meeste onderzoek is gericht op begeleid spel (17 van de 22 opgenomen studies). Studies over vrij spel bestaan wel, maar studies vaak niet de impact op cognitief leren en hanteren doorgaans een minder robuuste onderzoeksopzet. De twee studies gericht op vrij spel die voldeden aan de criteria voor opname in de Toolkit lieten tegenstrijdige resultaten zien: het ene onderzoek gaf een positief effect aan en het andere een negatief effect.
Er is wereldwijd onderzoek gedaan in verschillende landen, waarbij de meeste studies in de VS hebben plaatsgevonden. Daar start de schoolloopbaan van kinderen later dan in Vlaanderen.
Onderwijsongelijkheid wegwerken
Er zijn te weinig studies die het verband tussen spelend leren en het effect specifiek op kleuters uit kansengroepen onderzochten maar er zijn voorbeelden van studies waar de leerprestaties verbeterden in scholen met veel kinderen uit kansengroepen.
Hoe kan je dit toepassen in jouw leeromgeving?
De resultaten voor spelend leren zijn wisselend. Daarom is aandacht voor de uitvoering erg belangrijk. Belangrijke aspecten om rekening mee te houden zijn:
een klasomgeving opbouwen en onderhouden die kinderen ondersteunt in het via spel ontwikkelen van hun taal- en wiskundevaardigheden.”.
een goede balans tussen vrij spel en meer gestructureerde activiteiten om tegemoet te komen aan de leerbehoeften van de kinderen.
de materialen in de leeromgeving organiseren zodat ze bijdragen aan actief leren, spelen en ontdekken.
kleuterleerkrachten en medewerkers opleiden om kinderen te begeleiden bij spelend leren.
Gezien de zwakke evidentie is het erg belangrijk om het effect van nieuwe aanpakken voor spelend leren te evalueren.
Wat zijn de kosten?
Onderstaande informatie is gebaseerd op internationale gegevens en geeft daarom slechts een indicatie van de kosten in Vlaanderen.
Over het algemeen worden de kosten voor spelend leren als zeer laag ingeschat. De meeste kleuterscholen zijn al zo ingericht dat er binnen en buiten speelmogelijkheden zijn, waardoor de extra kosten beperkt zijn.
De kosten kunnen hoger uitvallen als deze speelmogelijkheden er niet zijn of als er specifieke extra materialen nodig zijn, bijvoorbeeld voor 'doen alsof'-scenario's of ter ondersteuning van ontluikende taalvaardigheid. Opleiding van kleuterleerkrachten zodat ze meer weten over hoe kinderen kunnen leren van spelactiviteiten, kan ook een positief effect hebben. Daarbij is het van belang dat de leerkrachten ook leren hoe in te grijpen en wanneer te observeren tijdens door het kind zelf geïnitieerd spel.
Hoe overtuigend is de evidentie?
De bewijskracht voor de effecten van spelend leren is zeer beperkt. Er werden 22 studies gevonden die voldeden aan de criteria voor opname in de toolkit. Door het kleine aantal studies is het niet mogelijk om systematisch uit te zieken hoe verschillende elementen van de studies kunnen worden gekoppeld aan bepaalde effecten.
De evidentie wordt verder beperkt doordat een groot percentage van de studies niet onafhankelijk is geëvalueerd. Evaluaties die zijn uitgevoerd door organisaties die betrokken zijn bij de aanpak, commerciële aanbieders bijvoorbeeld, laten vaak een groter effect zien. Dat kan het totale effect van de aanpak beïnvloeden.
In sommige studies is spelen onderdeel van een breder programma. Dat maakt het lastig om het effect van spelen op zichzelf te beoordelen, maar het is wel belangrijk dat het gebeurt en dat er inzicht wordt verkregen in het effect van verschillende manieren van spelend leren op het leerproces en de ontwikkeling van jonge kinderen.
Een lage betrouwbaarheid van evidentie is niet hetzelfde als evidentie voor het ontbreken van impact. Veel methodes en praktijken hebben weinig evidentie, niet omdat ze niet werken maar wel omdat nog niet voldoende kwalitatief onderzoek heeft plaatsgevonden.
Net als bij andere reviews laat de toolkit het gemiddelde effect van een aanpak zien, op basis van wetenschappelijk onderzoek. Het is belangrijk om naar je eigen context te kijken en te vertrouwen op je oordeel als professional wanneer je een aanpak wil toepassen in jouw onderwijspraktijk.