Wat is zittenblijven?
Leerlingen die aan het eind van een schooljaar niet het vereiste niveau hebben behaald, moeten dat jaar opnieuw doen (‘blijven zitten’) en komen in het volgende schooljaar dus in een klas met jongere leerlingen terecht.
Zittenblijven is wijdverspreid in Vlaanderen, maar dat is niet overal zo. In Groot-Brittannië is het bijvoorbeeld zeldzaam. In Finland kan een leerling een jaar uitzonderlijk overdoen. Zo’n beslissing wordt collectief genomen door leerkrachten, ouders en de leerling en niet (enkel) op basis van de eindcijfers op het rapport.
Belangrijke bevindingen
Leerlingen een jaar laten overdoen, heeft gemiddeld genomen een negatief effect. Interventies in het onderwijs hebben zelden een negatief effect, dus de mate waarin leerlingen die blijven zitten minder vooruitgang (3 maanden leervertraging) boeken, is opvallend.
De leervertraging is bovendien disproportioneel groter voor kansarme leerlingen, leerlingen met een migratieachtergrond en leerlingen die later in op het jaar geboren zijn, ook wel ‘het relatieve leeftijdseffect’ genoemd.
Wanneer kinderen niet de verwachte resultaten behalen, zijn er misschien andere aanpakken met intensieve begeleiding mogelijk, waardoor kinderen wellicht niet te hoeven blijven zitten (zie ook Een-op-een-begeleiding).
Het negatieve effect lijkt in de loop der tijd toe te nemen en meermaals blijven zitten vergroot de kans aanzienlijk dat leerlingen vroegtijdig stoppen met school.
Hoe effectief is deze aanpak?
Een leerling die een jaar overdoet, boekt gemiddeld drie maanden minder vooruitgang in een jaar tijd dan wanneer deze leerling het jaar niet had overgedaan, vergeleken met vergelijkbare leerlingen die niet hun jaar opnieuw deden.
Het effect is bovendien nog negatiever voor leerlingen uit kansengroepen, waardoor zittenblijven de ongelijkheid in het onderwijs alleen maar zal vergroten.
Zittenblijven lijkt verder negatievere gevolgen te hebben voor leerlingen in het secundair onderwijs, met een migratieachtergrond of die later op het jaar geboren zijn en dus bij de jongste leerlingen van de klas behoren.
Leerlingen die een jaar overdoen, boeken in een schooljaar gemiddeld drie maanden minder vooruitgang dan leerlingen die wel overgaan. Daarnaast blijkt uit onderzoek dat leerlingen die een jaar overdoen hun medeleerlingen met een vergelijkbaar niveau die wel overgaan, niet meer kunnen inhalen, ook niet nadat ze het extra schooljaar hebben afgerond. Bovendien hebben leerlingen die een jaar over moeten doen een grotere kans dat ze voortijdig de school verlaten.
Hoewel het effect over het algemeen negatief is, blijkt uit sommige studies dat zittenblijven soms voor individuele leerlingen goed uitdraait, vooral op de korte termijn. Het blijkt alleen niet eenvoudig om te bepalen voor welke leerlingen zittenblijven positief kan uitpakken, wat betekent dat een jaar overdoen een behoorlijk risico inhoudt.
Achter het gemiddelde
De negatieve effecten zijn doorgaans iets groter in het secundair onderwijs (-4 maanden leerwinst) dan in het lager onderwijs (-2 maanden leerwinst).
De negatieve effecten voor lezen, schrijven en rekenen/wiskunde zijn vergelijkbaar.
De meeste studies zijn uitgevoerd in de Verenigde Staten.
Onderwijsongelijkheid wegwerken
Onderzoek naar onderwijsachterstanden ten gevolge van sociaal-economische factoren wijst erop dat leerlingen uit kansengroepen gemiddeld minder goed presteren dan leeftijdgenoten met een hogere sociaal-economische status. Het gevolg is dat de eerste groep leerlingen vaker een jaar moet overdoen, wat kan leiden tot onderpresteren en een gebrek aan zelfvertrouwen en motivatie voor school.
Zittenblijven toepassen in jouw leeromgeving?
Gezien het doorgaans negatieve effect van zittenblijven wordt scholen geadviseerd om deze aanpak niet toe te passen. Er zijn verschillende redenen waarom zittenblijven een negatief effect kan hebben op leerlingen. Zo kunnen leerlingen het gevoel hebben een etiket opgeplakt te krijgen of ze kunnen er moeite mee hebben om in een klas met jongere leerlingen te zitten.
In uitzonderlijke omstandigheden kan een leerling er toch baat bij hebben om een jaar over te doen, bijvoorbeeld wanneer een leerling veel lessen heeft gemist door ziekte of om andere legitieme redenen. In dergelijke gevallen is het belangrijk om:
Het besluit om het jaar over te doen te nemen in overleg met de leerling en zijn of haar ouders, zodat de leerling zich niet gestraft voelt;
Na te denken over hoe je zittenblijvers extra kunt begeleiden, in plaats van te hopen dat dezelfde aanpak andere resultaten zal opleveren.
Over het algemeen heeft zittenblijven gemiddeld een negatief effect op de leerprestaties van een leerling. Leraren, scholen en ouders doen er dan ook goed aan andere manieren te overwegen om leerlingen te helpen de achterstand op hun klasgenoten in te lopen en het juiste niveau voor hun leerjaar te bereiken. Een-op-een-begeleiding, zomerscholen en onderwijs in kleine groepen kan bijvoorbeeld worden ingezet om leerachterstanden weg te werken en extra ondersteuning te bieden.
Hoeveel kost deze aanpak?
Onderstaande informatie is gebaseerd op internationale gegevens en geeft daarom slechts een indicatie van de kosten in Vlaanderen
De kost van een jaar zittenblijven is zeer hoog. Per schooljaar kost een lagereschoolkind 6550 euro in het gewoon onderwijs en 18.200 euro in het buitengewoon onderwijs. Voor het secundair is dat respectievelijk 10.000 en 23.550 euro.
Hoe overtuigend is de evidentie?
De evidentie voor de effectiviteit van zittenblijven is beperkt. Er werden 71 onderzoeken gevonden die voldeden aan de criteria voor opname in de Toolkit. Houd rekening met het volgende over de onderzoeken in dit overzicht:
Een klein percentage van het onderzoek is recent uitgevoerd. Dat kan betekenen dat het onderzoek niet representatief is voor de huidige praktijk.
Veel van deze onderzoeken zijn geen gerandomiseerde gecontroleerde onderzoeken. Hoewel een andere onderzoeksopzet zeker belangrijke informatie kan opleveren over de effectiviteit van een aanpak, bestaat het risico dat de resultaten zijn beïnvloed door onbekende factoren die geen deel uitmaken van de aanpak.
Net als bij andere onderzoeksreviews laat de Toolkit het gemiddelde effect van een aanpak zien, op basis van wetenschappelijk onderzoek. Het is belangrijk om naar je eigen context te kijken en te vertrouwen op je oordeel als onderwijsprofessional wanneer je een aanpak wilt toepassen in jouw onderwijspraktijk.