Sociaal-emotioneel leren

Wat is sociaal-emotioneel leren?

Sociaal-emotioneel leren (SEL) heeft als doel de besluitvormingsvaardigheden van leerlingen, hun interactie met anderen en het beheersen van hun emoties te verbeteren. Sociaal-emotioneel leren is dus niet direct gericht op de schoolprestaties of de cognitieve elementen van het leren.

Deze activiteiten kunnen gericht zijn op de manier waarop leerlingen samenwerken met (en naast) hun klasgenoten, leerkrachten, familie of gemeenschap. 

SEL-activiteiten kunnen grofweg in drie categorieën worden verdeeld: 

• Activiteiten op schoolniveau, gericht op het ontwikkelen van een positieve houding ten aanzien van school, met als doel een grotere betrokkenheid bij het leren; 

• Algemene, veelal klassikale, programma’s; 

• Meer gespecialiseerde programma’s die gericht zijn op leerlingen met bepaalde sociaal-emotionele behoeften. 

Belangrijke bevindingen

• Het effect van sociaal-emotioneel leren op de leerprestaties is gemiddeld vier maanden extra leerwinst in een schooljaar. De bewijskracht voor deze bevinding is echter zeer beperkt en scholen moeten de effectiviteit dan ook goed monitoren.

• Het onderzoek waarop de Toolkit is gebaseerd, is primair gericht op de leerprestaties, maar het is belangrijk ook rekening te houden met de andere positieve effecten van sociaal-emotioneel leren. Kinderen en jongeren hebben er veel baat bij als ze hun emoties goed kunnen beheersen, ook als dat niet leidt tot hogere cijfers voor lezen of rekenen.

• Gerichte stimulatie voor sociaal-emotioneel leren heeft gemiddeld het grootste effect, maar de verschillende soorten activiteiten hoeven niet tegen elkaar worden afgewogen. De meeste scholen zullen namelijk een combinatie van SEL-activiteiten willen gebruiken: zowel klassikaal als gerichte begeleiding voor leerlingen met specifieke sociale en emotionele behoeften.

• Uit de resultaten blijkt dat vooral activiteiten de sociale interactie tussen leerlingen verbeteren, veelbelovend zijn.  

Hoe effectief is deze aanpak?

Het gemiddelde effect van succesvolle aanpakken is vier maanden extra leerwinst in een jaar tijd. De bewijskracht hiervoor is echter zeer beperkt en scholen moeten de effectiviteit van sociaal-emotioneel leren dan ook goed monitoren. Naast het effect op de leerprestaties heeft sociaal-emotioneel leren een aantoonbaar positief effect op de houding ten aanzien van het leren en sociale relaties op school.  

Hoewel deze werkwijzen vrijwel over de hele linie een positieve uitwerking lijken te hebben op de gevoelens en houding van leerlingen, is niet elke aanpak even effectief in het verbeteren van de leerprestaties. De kans op een positief effect blijkt groter als de aanpak is verankerd in de reguliere onderwijspraktijk en wordt ondersteund door vormingen en opleidingen voor het personeel. Daarnaast speelt mee hoe sociaal-emotioneel leren wordt uitgevoerd en in hoeverre leraren achter de aanpak staan. 

Achter het gemiddelde

• SEL-programma’s zijn effectiever voor leerlingen in het secundair onderwijs (+5 maanden leerwinst) dan voor leerlingen in het lager onderwijs (+4 maanden leerwinst).

• Het effect voor lezen en schrijven is iets groter (+4 maanden leerwinst) dan voor rekenen-wiskunde (+3 maanden leerwinst).

• Activiteiten die zijn gericht op het verbeteren van de sociale interactie, zijn effectiever (+6 maanden leerwinst) dan activiteiten gericht op persoonlijke ontwikkeling en leerprestaties (+4 maanden leerwinst) of op het voorkomen van probleemgedrag (+5 maanden leerwinst).

• Korte, frequente sessies (30 minuten, 4 tot 5 keer per week) lijken de beste manier te zijn om sociaal-emotioneel leren te organiseren.

Onderwijsongelijkheid wegwerken

Onderzoek lijkt erop te wijzen dat leerlingen uit kansengroepen gemiddeld minder goede SEL-vaardigheden hebben dan meer begoede leerlingen en dit op elke leeftijd. Deze SEL-vaardigheden beïnvloeden waarschijnlijk een hele reeks resultaten voor deze leerlingen, zoals bijvoorbeeld een slechtere geestelijke gezondheid en minder goede leerprestaties.

Van SEL-programma’s in het onderwijs is aangetoond dat ze de sociaal-emotionele vaardigheden van leerlingen verbeteren. Dit kan OKI-leerlingen helpen om gezonde relaties met leeftijdsgenoten aan te gaan en hun emoties te reguleren, wat allebei kan bijdragen aan betere leerprestaties.

Scholen moeten zorgvuldig nadenken over hoe ze gerichte activiteiten kunnen inzetten voor de begeleiding van leerlingen met extra sociale of emotionele behoeften. Deze behoeften kunnen verschillende oorzaken hebben. Werken aan deze behoeften moet niet noodzakelijkerwijs gepaard gaan met een vooruitgang in de leerprestaties en worden best goed gemonitord.

Waar moet je rekening mee houden?

Sociaal-emotioneel leren is belangrijk op zichzelf. Programma’s kunnen daarnaast effect hebben op de leerresultaten als ze bijvoorbeeld de betrokkenheid bij het leerproces vergroten of de zelfregulatie van leerlingen verbeteren. Scholen die een bepaalde vaardigheid willen verbeteren, moeten nadenken over het volgende:

• Hoe ze de aanpak voor sociaal-emotioneel leren kunnen integreren in het onderwijs en geschikt kunnen maken voor de hele school; 

• Hoe ze gerichte begeleiding kunnen geven aan leerlingen die extra ondersteuning nodig hebben bij de ontwikkeling van sociaal-emotionele vaardigheden.

Een aanpak voor sociaal-emotioneel leren wordt meestal gedurende een van tevoren vastgestelde periode uitgevoerd als deze als gerichte activiteit wordt ingezet, bijvoorbeeld voor een periode van drie maanden. Toepassing gedurende een heel schooljaar is echter ook mogelijk, bijvoorbeeld als het doel is in de hele school een bepaalde verandering teweeg te brengen.

Hoeveel kost deze aanpak?

Onderstaande informatie is gebaseerd op internationale gegevens en geeft daarom slechts een indicatie van de kosten in Vlaanderen 

De mediaankosten van een SEL-aanpak worden over het algemeen als zeer laag ingeschat. De meeste kosten betreffen professionalisering van de medewerkers, en dit zijn grotendeels opstartkosten.

Toch kunnen de kosten voor sociaal-emotioneel leren variëren van zeer laag tot gematigd. Scholen kunnen ervoor kiezen om extra boeken, leermiddelen en materialen aan te schaffen of medewerkers op regelmatige basis opleidingen en begeleiding aan te bieden.

Hoe overtuigend is de evidentie?

De bewijskracht voor de effectiviteit van methodes voor sociaal-emotioneel leren is zeer beperkt. Er werden 54 onderzoeken gevonden die voldeden aan de criteria voor opname in de Toolkit. Houd rekening met het volgende over de onderzoeken in dit overzicht:

• Een groot percentage van de onderzoeken is niet onafhankelijk geëvalueerd. Evaluaties die zijn uitgevoerd door organisaties die betrokken zijn bij de aanpak, commerciële aanbieders bijvoorbeeld, laten vaak een groter effect zien. Dat kan het totale effect van de methode beïnvloeden. 

• De resultaten voor dit onderwerp laten een grote variatie zien, waarvoor geen verklaring is. Alle onderzoeksreviews laten enige variatie in de resultaten zien. Daarom is het belangrijk om achter het gemiddelde te kijken. Onverklaarde variatie (of heterogeniteit) maakt de resultaten onzekerder. We hebben deze onzekerheid niet kunnen wegnemen door te onderzoeken in hoeverre de context, de methodologie of de aanpak invloed heeft op het effect.

Net als bij andere onderzoeksreviews laat de Toolkit het gemiddelde effect van een aanpak zien, op basis van wetenschappelijk onderzoek. Het is belangrijk om naar je eigen context te kijken en te vertrouwen op je oordeel als onderwijsprofessional wanneer je een aanpak wilt toepassen in jouw onderwijspraktijk.